Gminna Ewidencja Zabytków a Remont Mieszkania – Poradnik 2025

Wyobraź sobie magiczny klimat starej kamienicy w historycznym sercu miasta – to marzenie wielu, niosące ze sobą obietnicę unikalnego charakteru. Jednak podjęcie decyzji o remoncie takiego lokalu wymaga zmierzenia się z rzeczywistością przepisów, a konkretnie z zagadnieniem Gminna ewidencja zabytków a remont mieszkania. Krótko mówiąc: remont mieszkania w obiekcie z ewidencji zabytków zazwyczaj wymaga zgody lub konsultacji z konserwatorem. To kluczowa formalność, którą trzeba załatwić, zanim ruszysz z młotem i zaczniesz zmieniać swoją wymarzoną przestrzeń.

Zrozumienie złożoności ochrony konserwatorskiej w Polsce wymaga spojrzenia na jej wielopoziomowy system. Na podstawie dostępnych danych i analiz prawnych, przygotowaliśmy zestawienie kluczowych aspektów dotyczących obiektów historycznych i wpływu ich statusu na możliwości przeprowadzenia prac remontowych.

Ta synteza kluczowych różnic rysuje obraz dwupoziomowego systemu ochrony. Obiekty w Rejestrze są pod "twardą" kuratelą państwową, z restrykcyjnymi zasadami dotyczącymi niemal każdej śrubki. Gminna Ewidencja to raczej lista obiektów o rozpoznanych wartościach, które gmina chce chronić na swoim terenie, ale często daje większą swobodę w adaptacji wnętrz mieszkalnych, o ile nie wpływa się na elementy konstytuujące wartość całego budynku, jak fasada czy klatka schodowa.

Gminna Ewidencja a Rejestr Zabytków – Kluczowe Różnice dla Remontu

Zrozumienie fundamentalnej różnicy między wpisem do Rejestru Zabytków a ujęciem w Gminnej Ewidencji Zabytków to absolutna podstawa dla każdego, kto planuje przeprowadzić remont mieszkania w historycznej tkance miasta. Wyobraź sobie te dwa pojęcia jako dwa różne stopnie ochrony, coś jak strefa ścisłego rezerwatu przyrody versus krajobrazowy park narodowy. Oba są chronione, ale zasady dostępu i możliwe działania wewnątrz są diametralnie odmienne.

Rejestr Zabytków, prowadzony przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, obejmuje obiekty o wyjątkowej wartości historycznej, artystycznej lub naukowej, które przeszły szczegółowy proces oceny. Wpis do rejestru to indywidualna decyzja administracyjna dla konkretnego budynku czy nawet zespołu urbanistycznego. Jest to najwyższa forma ochrony prawnej dla nieruchomości.

W przypadku budynku wpisanego do Rejestru, dosłownie każde, najdrobniejsze działanie remontowe, a nawet czynności niezwiązane bezpośrednio z budową, takie jak zmiana funkcji lokalu czy montaż reklamy, wymaga formalnego pozwolenia od Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jest to często skomplikowana i czasochłonna procedura, która wymaga złożenia szczegółowej dokumentacji konserwatorskiej i budowlanej.

Natomiast Gminna Ewidencja Zabytków to szersza, ale i "lżejsza" lista obiektów, które posiadają cechy zabytkowe, ale niekoniecznie na tyle wybitne, aby trafić do Rejestru. Jest to narzędzie gminne, pomagające w planowaniu przestrzennym i identyfikacji dziedzictwa. Stanowi informację, że obiekt może być w przyszłości rozważany do wpisu do Rejestru lub że jego remonty będą wymagały uwagi z punktu widzenia zachowania charakteru.

W przypadku obiektu z Ewidencji, generalna zasada jest taka, że remont wymagający pozwolenia na budowę musi być zgłoszony do organu budowlanego (starostwo lub urząd miasta na prawach powiatu), który zawiadamia o tym fakcie konserwatora (często Gminnego, ale przepisy bywają zawiłe i czasem nadal wymagana jest opinia WKZ). Remont "zgłoszeniowy", który nie wymaga pozwolenia na budowę, co do zasady, nie musi być opiniowany przez konserwatora w Ewidencji, choć lokalne przepisy mogą wprowadzać wyjątki, zwłaszcza gdy dotyczy to części wspólnych budynku (np. elewacji).

Różnica w praktyce jest kolosalna. Remont wnętrza mieszkania w budynku wpisanym do Rejestru niemal na pewno wymaga zgody Konserwatora, który będzie analizował, czy np. nowa podłoga nie zakrywa historycznego parkietu lub czy usunięcie ścianki działowej nie narusza oryginalnego układu, nawet jeśli ścianka nie jest nośna. Konserwator może zażądać badań stratygraficznych tynków czy ujawnić i konserwować historyczne detale.

W Ewidencji zakres remontu lokalu mieszkalnego jest zazwyczaj bardziej elastyczny. O ile prace nie dotyczą elewacji, dachu, konstrukcji nośnej, klatki schodowej czy innych elementów wpisanych jako wartość chroniona dla całego budynku, można dokonywać większości standardowych prac modernizacyjnych, jak wymiana instalacji, zmiana układu pomieszczeń (ścianki działowe), remont łazienek i kuchni. Konsultacja jest kluczowa głównie dla prac wpływających na wygląd zewnętrzny lub historyczne części wspólne.

To właśnie ta elastyczność często sprawia, że mieszkania w kamienicach ujętych tylko w Ewidencji Zabytków są atrakcyjniejszą opcją dla osób marzących o współczesnych wnętrzach, ale ceniących zabytkowy charakter budynku. Można zachować urokliwe detale jak drewniane okna czy oryginalne sztukaterie (albo je odtworzyć), ale jednocześnie wstawić nowoczesną kuchnię czy zaprojektować łazienkę w zupełnie nowym stylu, co byłoby znacznie trudniejsze, a czasem niemożliwe, w obiekcie rejestrowym.

Konsekwencje prawne remontu bez odpowiedniej decyzji konserwatora są poważne w obu przypadkach, ale skali kar i rygorów są zazwyczaj wyższe dla obiektów rejestrowych. Za brak wymaganego pozwolenia konserwatorskiego grożą grzywny liczone często w dziesiątkach, a nawet setkach tysięcy złotych, oraz nakaz doprowadzenia nieruchomości do stanu poprzedniego, co może oznaczać konieczność zniszczenia wykonanych prac i poniesienia dodatkowych kosztów przywrócenia oryginału.

Mieszkanie w Ewidencji nie zwalnia z myślenia o konserwatorze. To po prostu inny zestaw reguł, który trzeba poznać i zastosować. Nie ma co łamać sobie głowy, dlaczego tak jest – przepisy mają chronić dziedzictwo. Kluczem jest wczesne ustalenie statusu budynku i zrozumienie, co z tego wynika dla Twoich planowanych prac. Brak tej wiedzy to prosta droga do problemów i niepotrzebnych stresów. Wczesne zapoznanie się z lokalnymi przepisami gminy dotyczącymi ewidencji również bywa pomocne, gdyż to właśnie gmina często definiuje, które konkretnie elementy obiektu ujętego w ewidencji są chronione.

Warto dodać, że o ile wszystkie budynki sprzed 1945 roku co do zasady są brane pod uwagę przy tworzeniu Ewidencji lub Rejestru, o tyle ochrona może objąć również obiekty młodsze. Dotyczy to budynków o szczególnej wartości architektonicznej (modernizm, socrealizm), historycznej (związane z ważnymi wydarzeniami lub postaciami) czy urbanistycznej. Nie wystarczy więc "wystarczający" wiek, ale konkretne wartości, które decydują o ujęciu w ewidencji.

Pamiętajmy też, że "część wspólna" kamienicy (klatka schodowa, elewacja, dach) niemal zawsze jest traktowana przez konserwatorów bardziej rygorystycznie, niezależnie od tego, czy cała nieruchomość jest w Ewidencji czy Rejestrze. Wszelkie prace zewnętrzne wymagają zgody, gdyż wpływają na wygląd całego budynku i jego percepcję w przestrzeni publicznej. Malowanie elewacji na inny kolor, wymiana rynien, montaż klimatyzatora – to działania, które prawie zawsze będą podlegać nadzorowi.

Procedura Konsultacji Remontu z Konserwatorem Zabytków

Formalności związane z planowanym remontem w obiekcie ujętym w Gminnej Ewidencji Zabytków mogą wydawać się zniechęcające, ale nie jest to droga przez mękę nie do przejścia. Kluczem jest zrozumienie procedury i przygotowanie się na pewne etapy. Z grubsza rzecz biorąc, zaczynamy od weryfikacji, a kończymy na ewentualnej zgodzie.

Pierwszym krokiem, jeszcze przed złożeniem czegokolwiek, jest solidne przygotowanie merytoryczne. Musisz dokładnie wiedzieć, co chcesz zrobić. Przyda się dokumentacja fotograficzna obecnego stanu, zwłaszcza jeśli planujesz zmieniać lub wpływać na elementy potencjalnie historyczne (okna, drzwi, tynki). Jeśli masz, zbierz rzuty i przekroje mieszkania. To jest podstawa do jakiejkolwiek dyskusji z urzędnikiem.

Formalne rozpoczęcie procedury, w przypadku obiektu w Ewidencji, często wiąże się ze złożeniem zgłoszenia robót budowlanych lub wniosku o pozwolenie na budowę w odpowiednim organie administracji architektoniczno-budowlanej (starostwo, urząd miasta). To właśnie ten organ ma obowiązek zawiadomić konserwatora (Wojewódzkiego lub Gminnego, zależnie od ustaleń lokalnych i charakteru prac) o Twoim planie. Czasem gmina wymaga osobnego, wcześniejszego wniosku o opinię lub zgodę Gminnego Konserwatora jeszcze przed zgłoszeniem prac do nadzoru budowlanego. Lokalnie mogą obowiązywać różne interpretacje i procedury, więc zawsze sprawdź wymogi swojego urzędu.

W ramach zawiadomienia, organ budowlany przesyła konserwatorowi kopię Twojego wniosku lub zgłoszenia wraz z załączoną dokumentacją projektową (architektoniczną, techniczną). I tu zaczyna się etap "konsultacji" lub raczej opiniowania przez służby konserwatorskie. Mają one określony czas na zajęcie stanowiska, zazwyczaj 30 dni, choć bywa on przedłużany do 60 w skomplikowanych przypadkach.

Czego oczekiwać na tym etapie? Konserwator analizuje, czy planowane przez Ciebie prace mogą negatywnie wpłynąć na wartości zabytkowe obiektu. Sprawdzana jest zgodność z zasadami konserwatorskimi, proponowane materiały, technologie, skala ingerencji. Przykładowo, wymiana starych, drewnianych okien na nowe plastikowe niemal na pewno spotka się z negatywną opinią lub kategorycznym sprzeciwem, podczas gdy wymiana ich na wierne kopie drewniane (ten sam kształt, podział, sposób otwierania, kolor) jest zazwyczaj akceptowana. W Ewidencji akceptowane bywają czasem kompromisy, np. okna drewniane, ale w nowoczesnym profilu, lub nawet plastikowe o wyglądzie Drewna i kolorze historycznej stolarki – wszystko zależy od konkretnego urzędnika i wartości obiektu.

Wynikiem konsultacji jest zazwyczaj opinia lub stanowisko konserwatora. W Rejestrze jest to kategoryczne pozwolenie lub odmowa. W Ewidencji może być to opinia pozytywna, pozytywna z zastrzeżeniami/warunkami, lub negatywna. W przypadku negatywnego stanowiska, organ budowlany ma obowiązek odmówić przyjęcia zgłoszenia lub wydania pozwolenia na budowę. Co ciekawe, ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami mówi o tym, że w przypadku braku zajęcia stanowiska przez WKZ w terminie, organ budowlany wydaje decyzję bez jego pozwolenia. Jednak w praktyce interpretacja i stosowanie tego przepisu w kontekście Ewidencji bywa różna i zależy od lokalnych procedur. Generalnie nie można liczyć na milczącą zgodę Konserwatora w przypadku remontu.

Co zrobić, jeśli konserwator wydał negatywną opinię lub nałożył trudne do spełnienia warunki? Nie wpadaj w panikę. Po pierwsze, dokładnie przeanalizuj argumentację konserwatora. Czasem możliwe są negocjacje i znalezienie kompromisu, zwłaszcza w przypadku Ewidencji. Możesz zmodyfikować swój projekt, uwzględniając część uwag, i ponownie złożyć dokumenty. To wymaga elastyczności i gotowości do ustępstw. Warto też zastanowić się, czy Twoje plany nie były zbyt daleko idące w kontekście historycznego charakteru nieruchomości.

W przypadku braku porozumienia, pozostaje ścieżka odwoławcza, ale jest ona skomplikowana i zazwyczaj wymaga wsparcia prawnika lub architekta specjalizującego się w zabytkach. Dużo efektywniejsze jest zazwyczaj wcześniejsze, nieformalne konsultacje projektu z Gminnym Konserwatorem, zanim złoży się formalne zgłoszenie. Nie każdy urząd na to pozwala, ale jeśli jest taka możliwość, warto z niej skorzystać – można zaoszczędzić czas i uniknąć formalnej odmowy, wprowadzając poprawki na etapie projektu.

Cała procedura wymaga cierpliwości. Oficjalne terminy to jedno, a realia pracy urzędów konserwatorskich, często niedofinansowanych i obciążonych pracą, to drugie. Bądź przygotowany, że może potrwać to dłużej niż standardowe 30-60 dni przewidziane w Kodeksie Postępowania Administracyjnego czy ustawie Prawo Budowlane. Warto uwzględnić to w harmonogramie swoich prac, planując np. rozpoczęcie za 3-4 miesiące od daty złożenia dokumentów. Czasem się uda szybciej, ale lepiej być mile zaskoczonym, niż niemile rozczarowanym.

Zakres Prac Remontowych Objętych Konsultacją w Obiekcie z Ewidencji

Często słyszy się, że "Ewidencja to prawie jak Rejestr, tylko gorzej, bo nie ma pieniędzy na dotacje, a i tak konserwator patrzy na ręce". Jest w tym źdźbło prawdy, ale demonizowanie sytuacji mija się z celem. Kluczem do komfortowego remontu w obiekcie z Gminnej Ewidencji jest zrozumienie, gdzie kończy się Twoja swoboda, a zaczyna "wścibstwo" (formalny nadzór) konserwatora.

Podstawowa zasada jest taka: konsultacja (lub formalna zgoda, zależnie od gminy i charakteru prac) jest wymagana dla prac, które ingerują w substancję historyczną obiektu lub wpływają na jego postrzeganie od zewnątrz. Co to oznacza w praktyce dla mieszkania?

Prace czysto "kosmetyczne" lub związane z wymianą elementów nienaruszających oryginalnej tkanki zabytkowej, np. malowanie ścian (na dowolny kolor, o ile nie wpływa na elewację od strony ulicy), cyklinowanie podłogi (chyba że to unikatowy, zabytkowy parkiet, który powinien być konserwowany, a nie tylko cyklinowany), wymiana paneli podłogowych czy płytek, montaż nowej armatury w łazience czy mebli w kuchni – tego typu działania zazwyczaj nie wymagają konsultacji z konserwatorem, o ile nie naruszają istotnych elementów historycznych samego mieszkania (np. unikatowych sztukaterii, pieców kaflowych o wartości zabytkowej, boazerii).

Sytuacja zmienia się, gdy wchodzimy na poziom większej ingerencji. Wymiana okien to klasyczny przykład. Konserwator będzie patrzył na materiał (drewno czy plastik?), kolor (musi być spójny z historycznym wyglądem elewacji lub założeniami plastycznymi budynku/ulicy), podziały (szprosy?), sposób otwierania. W Ewidencji często da się uzyskać zgodę na nowoczesne okna drewniane, a nawet plastikowe, jeśli wizualnie są dopasowane do historycznego wzoru i kolorystyki. Ale plastikowe okna w jaskrawym kolorze z losowymi podziałami? Zapomnij. Koszt drewnianych okien w standardzie wymaganym przez konserwatora może być o 30-70% wyższy niż standardowych okien PVC, sięgając od 1500 do 3000 PLN za metr kwadratowy, zależnie od kształtu i specyfikacji.

Prace na ścianach wewnętrznych: jeśli są to zwykłe ścianki działowe z cegły lub innych materiałów, które nie były częścią pierwotnego układu funkcjonalnego obiektu o wartości historycznej, ich usunięcie lub przestawienie jest zazwyczaj możliwe bez formalności konserwatorskich, aczkolwiek zawsze wymaga to zgłoszenia w urzędzie gminy/starostwie i projektu architektonicznego. Problem zaczyna się, gdy ściana posiada cenne, oryginalne tynki, malowidła ścienne, wnęki czy inne detale historyczne. Wtedy konserwator ma prawo zażądać ich zachowania lub specjalistycznej konserwacji. Również prace wpływające na ściany konstrukcyjne wymagają standardowych pozwoleń i projektu, a konserwator będzie sprawdzał, czy nie narusza się konstrukcji zabytkowej w sposób nieodwracalny. Inwestorzy często o tym zapominają, bo "to tylko ścianka".

Elementy takie jak drzwi wewnętrzne – jeśli są oryginalne, cenne i stanowią część historycznego wyposażenia mieszkania, ich wymiana bez konsultacji jest ryzykowana. Częściej konserwator zaleci renowację niż wymianę. Koszt profesjonalnej renowacji starych drzwi (np. skrzydła) może wynieść od 500 do 2000 PLN za sztukę, w zależności od stanu i zdobień. Drzwi wejściowe do mieszkania (od strony klatki schodowej) są niemal zawsze traktowane jako część wspólna i ich wygląd, materiał, kolor, a nawet klasa antywłamaniowa (wpływająca na grubość) będą opiniowane. Wymiana na model niezgodny z wytycznymi to gotowy przepis na problemy.

Prace instalacyjne: wymiana elektryki, hydrauliki, systemów grzewczych – to standardowe działania, które w mieszkaniu z Ewidencji można przeprowadzić bez większych problemów, pod warunkiem, że nie ingerują w cenne historyczne elementy architektoniczne budynku. Kucie w ścianach nośnych czy stropach wymaga odpowiedniego projektu i zgłoszenia, ale sama modernizacja instalacji nie jest zazwyczaj domeną konserwatora, chyba że np. planujesz montaż zewnętrznych jednostek klimatyzacji na elewacji (niemal zawsze wymaga zgody) czy wymianę historycznych grzejników na nowe. Choć te ostatnie, w Ewidencji, bywają akceptowane bez konsultacji, jeśli nowe pasują stylem.

Co z tarasami, balkonami, loggiami? Jeśli są to elementy widoczne z zewnątrz lub stanowią integralną część historycznej elewacji czy konstrukcji, wszelkie prace przy nich (remont balustrad, posadzki, izolacji) podlegają konsultacji i muszą być wykonane z zachowaniem historycznego charakteru i materiałów. Wymiana posadzki na balkonie na całkowicie inną (np. z historycznych płytek na nowoczesny gres w krzykliwym kolorze) prawie na pewno zostanie zakwestionowana.

Generalna zasada: myśl perspektywą "co widzi konserwator, patrząc na mój budynek/mieszkanie przez pryzmat historii?". Wszystko, co może wpłynąć na pierwotny charakter, estetykę zewnętrzną lub zniszczyć unikatowe elementy wewnętrzne mieszkania, będzie przedmiotem jego uwagi. Im głębsza ingerencja w substancję budynku lub mieszkania, tym większe prawdopodobieństwo, że wymagana będzie konsultacja lub zgoda. Ignorowanie tego to proszenie się o kłopoty. Lepiej skonsultować wątpliwe działanie, niż ponieść konsekwencje samowoli, które, choć być może niższe niż w Rejestrze, nadal mogą mocno uderzyć po kieszeni (np. nakaz zdemontowania nowo wstawionych, "niezgodnych" okien i wstawienia "zgodnych" na własny koszt, plus kara).

Współpraca z Architektem przy Remoncie Mieszkania Zabytkowego

Remontowanie mieszkania w budynku zabytkowym, nawet tym ujętym tylko w Gminnej Ewidencji, to nie jest zadanie dla kowala-amatora, który chce się nauczyć na błędach (cudzych!). Zawiłości przepisów, subtelności konserwatorskie i często techniczne wyzwania starych kamienic wymagają wiedzy i doświadczenia. Dlatego też współpraca z architektem z odpowiednim doświadczeniem staje się pierwszym i fundamentalnym krokiem w planowaniu takich prac.

Architekt, który ma w swoim portfolio projekty w obiektach historycznych lub zabytkowych, nie tylko potrafi stworzyć estetyczny i funkcjonalny projekt odpowiadający Twoim potrzebom, ale przede wszystkim działa jako Twój tłumacz i nawigator w świecie przepisów konserwatorskich. Ma świadomość, co "boli" konserwatora, jakie pytania zada, na co zwróci szczególną uwagę. Jego doświadczenie w tej materii jest bezcenne.

Rola architekta rozpoczyna się już na etapie koncepcji i weryfikacji stanu prawnego. Dobry specjalista sprawdzi za Ciebie, czy budynek faktycznie jest w Rejestrze czy Ewidencji, zapozna się z ewentualnymi wytycznymi konserwatorskimi dotyczącymi tego konkretnego obiektu lub obszaru. Zbada zastany stan nieruchomości, zidentyfikuje elementy, które mogą mieć wartość zabytkową w Twoim mieszkaniu i te, które na pewno będą interesować konserwatora na poziomie całego budynku (np. fasada, stolarka okienna). Potrafi ocenić, na ile Twoje wstępne pomysły na przeprowadzić remont są realne w kontekście konserwatorskim.

Następnie architekt przełoży Twoje życzenia i swoje doświadczenie na konkretny projekt planowanych zmian. To nie są proste rysunki. W przypadku obiektów zabytkowych dokumentacja projektowa musi być szczegółowa, zawierać dokładne opisy planowanych prac, materiałów (nierzadko z podaniem ich historycznego kontekstu lub uzasadnieniem użycia współczesnych odpowiedników), rysunki detali, które mają być zachowane, zmienione lub odtworzone (np. przekrój przez profil okienny, detal sztukaterii). To właśnie na podstawie tej dokumentacji konserwator wydaje (lub nie wydaje) swoją opinię/zgodę. Profesjonalnie przygotowany projekt z odpowiednimi opisami znacznie skraca i usprawnia proces konsultacji.

Ale rola architekta nie kończy się na rysowaniu. Jest on często osobą, która w Twoim imieniu prowadzi formalną i nieformalną komunikację ze służbami konserwatorskimi. Składa wnioski, odpowiada na zapytania, uczestniczy w ewentualnych wizjach lokalnych z urzędnikami, a w razie potrzeby negocjuje warunki zgody, proponując alternatywne rozwiązania. To ogromne odciążenie dla właściciela, który zazwyczaj nie ma ani wiedzy, ani czasu, ani znajomości specyficznego języka urzędowego i konserwatorskiego. Właściciel może mieć fantastyczny pomysł na zmianę, ale architekt wie, jak go ubrać w formalny projekt i przedstawić konserwatorowi, aby miał szansę na akceptację.

Ile kosztuje taki architekt? Ceny są bardzo zróżnicowane i zależą od skali projektu, jego złożoności, renomy architekta i lokalizacji. Za kompleksowy projekt architektoniczny wnętrz w mieszkaniu zabytkowym wraz z obsługą procesu konsultacji konserwatorskich, można spodziewać się opłat rzędu 8 000 - 30 000+ PLN. Choć na pierwszy rzut oka wydaje się to dużą kwotą, pomyśl o tym jak o inwestycji. Uniknięcie kary za samowolę (setki tysięcy złotych w skrajnych przypadkach) czy kosztów przywracania stanu pierwotnego po źle wykonanym remoncie (również dziesiątki tysięcy), czyni tę opłatę często bardzo opłacalną. To jak wykupienie ubezpieczenia od bardzo kosztownych błędów.

Poszukiwania architekta warto rozpocząć od sprawdzenia, kto realizował podobne projekty w Twojej okolicy. Zapytaj o rekomendacje, obejrzyj portfolio, dowiedz się, jakie ma doświadczenie w pracy z lokalnymi służbami konserwatorskimi. Zorganizuj spotkanie, przedstaw swoje plany i zapytaj o jego wizję i podejście. Pamiętaj, że musicie dobrze się dogadać – to współpraca, która potrwa tygodniami, a może miesiącami.

Dobry architekt potrafi nie tylko załatwić formalności, ale też wydobyć i wyeksponować to, co w Twoim mieszkaniu najpiękniejsze i historycznie wartościowe. Może zaproponować rozwiązania, które łączą nowoczesny komfort życia z szacunkiem dla przeszłości, np. odrestaurowanie starych pieców kaflowych (nawet jako elementu dekoracyjnego), odsłonięcie i zakonserwowanie fragmentu oryginalnej cegły, renowację parkietu czy drzwi, zamiast ich bezmyślnej wymiany. To właśnie ta synergia między wizją klienta, wiedzą architekta i wytycznymi konserwatora pozwala stworzyć unikalną przestrzeń, która ma duszę i jednocześnie spełnia wszystkie współczesne standardy. Nie bój się zaufać ekspertowi. Samodzielne brnięcie przez gąszcz przepisów i wymogów konserwatorskich może skończyć się fatalnie – "kto na statku w czasie burzy przejmuje stery, choć majtkiem był jedynie, ten utonie marnie".